پێدەچێت سیستەمی کارپێکردنی لینوکست بیستبێت و زانیاریت لەسەری هەبێت یان پێشتر بەکارهێنەری لینوکسیت، بەڵام ئەگەر پێشتر نەتبیستبێت یان تا ئێستا هەوڵت نەداوە بەکاریبهێنیت و ببینیت کە زانیارییەکی کەمت هەیە دەربارەی، ئەوا ئەم بابەتە ئاراستەی ئێوە دەکرێت. لە کوێدا فێری ئەم سیستەمە دەبین و بەکارهێنانەکانی و تایبەتمەندییەکانی و باشترین سیستەمی لینوکس کە دەتوانیت دەست بکەیت بە بەکارهێنانی.
سیستەمی لینوکس چییە
لینوکس بە متمانەپێکراوی و ئاسایش و گشتگیری ناسراوە. لە مۆبایلە زیرەکەکان و سوپەرکۆمپیوتەرەکان و ئامێرەکانی ناوماڵ بەکاردێت و زۆربەی ئینتەرنێت بەکاردەهێنێت. جا تۆ گەشەپێدەر بیت، یان بەکارهێنەرێکی ئاسایی، لینوکس ئەزموونێکی بەهێز و بێ نیگەرانی کۆمپیوتەر پێشکەش دەکات
بۆ ئەوەی سیستەمی لینوکس بناسیت، سەرەتا دەبێت ناوی تەواوی بزانیت چونکە ناوی لینوکس کورتکراوەیەکی باوی بەکارهێنراوە و ناوی تەواوی GNU/Linux ە.
GNU پرۆژەیەکە لەلایەن Richard Stallman لە ساڵی 1984 دەستیپێکرد بۆ پەرەپێدانی سیستەمی کارپێکردنی ئازاد و سەرچاوە کراوە، تا کۆتایی هەشتاکانی سەدەی ڕابردوو سیستەمی GNU لە هەموو ڕوویەکەوە تەواو بوو جگە لە بەشێکی زۆر گرنگ کە پێویستی پێیەتی، کە ناوکەکەیە.بەڵام لەو ماوەیەدا گەنجێک هەبوو بە ناوی لینوس تۆرڤاڵدز کە پێشنیاری ناوکی سەرچاوە کراوەی کرد بە ناوی لینوکس ; کە لەناو ئەوانەی ئارەزووی بەرنامەسازی سیستەم دەکەن بڵاوبووەوە و بە خێرایی لە GNU وەرگیرا و ئێستا سیستەمی GNU/Linuxمان هەیە. سیستەمێکی کارپێکردنی یەکگرتوو و سەرچاوە کراوە کە هەر کەسێک دەتوانێت دەستی بگات بە کۆدی سەرچاوەکەی بۆ ئەوەی بەشداری بکات لە پەرەپێدانی یان سیستەمی تایبەتی خۆی.
هەموو سیستەمێک کە لەسەر بنەمای GNU/Linux دامەزراوە پێی دەوترێت دابەشکردنی لینوکس .بە پێچەوانەی سیستەمی کارپێکردنی وەک ویندۆز یان ماک، سیستەمی لینوکس یەک سیستەم نییە کە لەلایەن لایەنێکی دیاریکراوەوە پەرەی پێدراوە و کۆنترۆڵ بکرێت؛ بەڵکو سیستەمێکە کە لەلایەن گەشەپێدەرانی هەموو جیهانەوە (تاک و کۆمپانیاکان) پەرەی پێدراوە، جا چ پەرەپێدانی نەرمەکاڵای GNU بێت، ناوکی لینوکس، یان نەرمەکاڵایەکی تر، هەروەها ئەوانەی پەرە بە دابەشکردنی جۆراوجۆری لینوکس دەدەن کە سیستەمی لینوکس دەکاتە سیستەمی فرەیی.
هەروەها ناوکی لینوکس لە سیستەمەکانی دیکەی دەرەوەی جیهانی GNU/Linux وەرگیراوە، بۆ نموونە سیستەمی کارپێکردنی مۆبایلە زیرەکەکانی ئەندرۆید لەسەر بنەمای ناوی لینوکس و هەروەها سیستەمی Tizen کە SAMSUNG لە کاتژمێرە زیرەکەکانیدا بەکاریدەهێنێت.
بەکارهێنانی سیستەمی لینوکس
سروشتی ئازاد و سەرچاوە کراوەی لینوکس وای لێدەکات ببێتە سیستەمێک کە دەتوانرێت لە بوارە جیاوازەکاندا بەکاربهێنرێت، بەم شێوەیەی خوارەوە:
1- سیستەمی کارپێکردنی کۆمپیوتەری کەسی (دەسکتۆپ)
لەم بوارەدا چەندین دابەشکردن بەردەستە کە دەتوانرێت بەکاربهێنرێت، جا بۆ بەکارهێنانی ئاسایی و ئەرکەکانی ئۆفیس بێت، بەرنامەسازی، دیزاین، پەروەردە، ئەندازیاری، ئاسایشی دیجیتاڵی و هتد..
2- سیستەمی کارپێکردنی سێرڤەر
لەم بوارەدا چەندین دابەشکردن هەیە کە تایبەتە و دەتوانرێت بەکاربهێنرێت، و سیستەمی لینوکس زۆرترین بەکارهێنانی هەیە لە بواری سێرڤەرەکاندا، وەکو سێرڤەری وێب یان سێرڤەری ئاراستەکراو بۆ کۆمپیوتەری هەور .
3- سیستەمی کارپێکردنی سوپەرکۆمپیوتەر
سوپەرکۆمپیوتەرەکان لە ڕواڵەتیاندا لە سێرڤەر دەچن، بەڵام لە شێوازی کارکردنیان و ئەرکەکانیاندا جیاوازن. توانای ئەنجامدانی تاقیکردنەوە و لێکۆڵینەوە و حیسابکردن بە زاناکان دەبەخشێت کە پێویستی بە هێزێکی گەورەی پرۆسێسکردن هەیە و سیستەمی لینوکس زۆرترین بەکارهێنانی هەیە لەم جۆرە کۆمپیوتەرەدا.
4- سیستەمی کارپێکردن بۆ ئەو ئامێرانەی کە پشتگیری ئینتەرنێتی شتەکان دەکەن (Internet of Things – IoT)
ئینتەرنێتی شتەکان چەمکێکە کە باس لە بەستنەوەی هەموو شتێک دەکات بە ئینتەرنێتەوە، وەک بەستنەوەی ساردکەرەوە، چرای ژوور، گڵۆپی شەقام و هتد، کە ڕێگە بە چەندین ئەپلیکەیشن دەدات؛ بۆ نموونە ساردکەرەوەیەک کە بە ڕەقەکاڵا و سیستەمی کارپێکردن و هێڵی ئینتەرنێت تەیار کراوە دەتوانێت زانیاری لەسەر پلەی گەرمی ئەمڕۆ وەربگرێتەوە و بەپێی ئەو پلەی گەرمی ناوەوەی خۆی ڕێکبخات، لە هەمان کاتدا ئاگادارییەک بۆ مۆبایلی خاوەنەکەی دەنێرێت و ئاگاداری بکاتەوە لەم بابەتە، سیستەمی لینوکس بریتییە لە... زۆرترین بەکارهێنانی لەم بوارەدا.
4- سیستەمی جێگیرکراو
سیستەمی جێگیرکراو (Embedded system) چەمکێکە کە باس لە دووانەیی "hardware/operating system" دەکات کە ئاراستە دەکرێت بۆ ئەنجامدانی ئەرکێکی دیاریکراو، نموونەی سیستەمی جێگیرکراو بریتین لە: ڕاوتەر، ATM، پرینتەر، ئامێری یاریکردنی ماڵەوە و هتد.. سیستەمی لینوکس یەکێکە لەو سیستەمانەی کە بەکاردێت لەم جۆرە ئامێرانەدا.
تایبەتمەندیەکانی سیستەمی لینوکس
سیستەمی لینوکس چەندین تایبەتمەندی هەیە کە جیای دەکاتەوە لە سیستەمەکانی دیکە وەک ویندۆز و هتدد:
1- فرەیی و فرەچەشنی سیستەم
لە بڕگەی یەکەمدا باسمان لەوە کرد کە سیستەمی لینوکس سیستەمێکی فرەیە و چەندین دابەشکردن بەردەستە، ئەم دابەشکردنانەش لە زۆر ڕووەوە جیاوازن لە یەکتر، ئەمەش هەمەچەشنییەکی گەورە دەبەخشێت لە هەڵبژاردنی گونجاوترین دابەشکردن بۆ تۆ بەپێی تایبەتمەندییەکانی.
2- سیستەمەکە تاقی بکەرەوە بەبێ ئەوەی دایبمەزرێنیت
جیاواز لە سیستەمی کارپێکردنی تر، وەک ویندۆز کە دەبێت لەسەر ئامێرەکەت دامەزرابێت بۆ ئەوەی بەکاری بهێنیت، سیستەمی لینوکس دەتوانێت بەبێ دامەزراندنی کار بکات، بەو پێیەی دابەشکردنەکان لە سەرەتاوە دوو بژاردەت پێدەدەن، کە بریتین لە بژاردەی دامەزراندن و بژاردە بۆ تاقیکردنەوەی سیستەمەکە پێش دامەزراندنی.
3- چەندین ڕووکاری بەکارهێنەری گرافیکی
سیستەمی لینوکس لەبری تەنها یەک ڕووکار چەندین ڕووکاری بەکارهێنەری گرافیکی دابین دەکات و بەناوبانگترینی ئەم ڕووکارانە بریتین لە:
ڕووکاری GNOME
KDE ڕووکاری پلازما
ڕووکاری Xfce
4- بە خواستی خۆت و دەستکاریکردنی سیستەمەکە
سیستەمی لینوکس ئەگەری زۆر باش پێشکەش دەکات بۆ ئەوەی بە هەر شێوەیەک بتەوێت خۆت بیخەیتە ڕوو، بۆ نموونە دەتوانیت ڕووکاری گرافیکی بەپێی سەلیقە و پێویستیەکانت خۆت ڕێکبخەیت، ئەمەش وا دەکات دوو دابەشکردن وەک ئەوەی وا دەربکەون کە پشت بە دوو ڕووکاری جیاواز ببەستن هەرچەندە هەمان ڕووکار بەکاردەهێنن .هەروەها دەتوانرێت باقی سیستەمەکە بەپێی خواستی خۆت و دەستکاری بکرێت.
5- بەدەستهێنانی پرۆگرام
لە لینوکسدا هەر دابەشکردنێک کۆگای پاکێجی تایبەتی خۆی هەیە. گەشەپێدەرانی دابەشکردن بەرنامە یان پاکێجەکان کۆدەکەنەوە، وەک ئەوەی پێیان دەوترێت (پاکێج)، و باریان دەکەن بۆ سەر سێرڤەرەکانی دابەشکردن، ئەمەش وا دەکات لەبری ئەوەی پەنا بۆ گەڕان بەدوایاندا ببەیت لە بزوێنەری گەڕانی گووگڵدا، دابەزاندنی، و... پاشان ئەنجامدانی هەنگاوەکانی دانان.
6- هێڵی فەرمان
ئەگەر حەزت لە ئەنجامدانی زۆرێک لە ئەرکەکانە لە سیستەمەکەدا بە داخڵکردنی فەرمانەکان لەسەر Command Line لەبری شێوازی گرافیکی ئاسایی، Command Line لینوکس توانا و تایبەتمەندی زیاتری پێشکەش دەکات لەوەی کە CMD لە سیستەمی ویندۆزدا دابینی دەکات.
بەناوبانگترین دابەشکردنەکانی لینوکس
لێرەدا بەناوبانگترین و باشترین دابەشکردنەکان دەخەینەڕوو کە دەتوانیت دەست بکەیت بە بەکارهێنانی:
1- دابەشکردنی debian
دابەشکردنی دیبیان بە یەکێک لە کۆنترین دابەشکردنەکانی لینوکس دادەنرێت، بەو پێیەی مێژووی پەرەپێدانی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٩٩٣، هەروەها لەلایەن کۆمەڵگەیەکی گەشەپێدەرانەوە لە هەموو جیهانەوە پەرەی پێدراوە.
لێرەدا لینکی دابەزاندنی دابەشکردنەکە دەخەینەڕوو، هەروەها بەردەستە بۆ دابەزاندن بەو وەشانەی کە جیاوازن لەڕووی ڕووکارەوە کە تێیدا بەکاردەهێنرێت.
2- دابەشکردنی Ubuntu
دابەشکردنی ئوبونتو بە بەناوبانگترین دابەشکردنی لینوکس دادەنرێت تا ئێستا، لەلایەن کۆمپانیای Canonical پەرەی پێدراوە و لە دابەشکردنی Debian دروستکراوە .
دابەشکردنەکە لەگەڵ ڕووکاری GNOME دێت، بەڵام بەپێی خواستی خۆت دروستکراوە بۆ ئەوەی ئەزموونێکی بەکارهێنەری جیاواز بۆ دابەشکردنەکە بدات.
سەبارەت بە کۆگای نەرمەکاڵاکان، خێراترە لە دابەشکردنی دیبیان لە زیادکردنی نوێترین وەشانی نەرمەکاڵاکان.
دوایین وەشانی پاڵپشتی دابەشکردنەکە بریتییە لە 22.04.4 LTS و ماوەی پشتگیریکردنی وەشانی درێژخایەن 5 ساڵە لە خستنەبازاڕی، و دوا وەشانی ئاسایی22.04.4، و ماوەی پشتگیریکردن بۆ وەشانی ئاسایی 9 مانگە لە... دەستپێکردنی، بەڵام پشتگیرییەکەی نوێکردنەوە لەخۆدەگرێت کە تایبەتمەندی نوێ و ئەولەویەت لە نوێکردنەوەی وەشانی نەرمەکاڵاکان لەخۆدەگرێت.
لێرەدا لینکی دابەزاندنی دابەشکردنەکە هەیە، کە بریتین لە:
دابەشکردنی Xubuntu کە لەگەڵ ڕووکاری Xfce دێت.
دابەشکردنی kubuntu کە لەگەڵ ڕووکاری پلازمای KDE دێت.
دابەشکردنی lubuntu کە لەگەڵ ڕووکاری LXDE دێت.
دابەشکردنی Ubuntu MATE , کە لەگەڵ ڕووکاری MATE دایە.
3-دابەشکردنی Linux Mint
دابەشکردنی لینوکس مینت دابەشکردنێکە لە دابەشکردنی ئوبونتو دروستکراوە و لە بنەڕەتدا جیاوازی نییە لەگەڵیدا، لەلایەن کۆمەڵگەیەکی گەشەپێدەرەوە پەرەی پێدراوە و تەنها ئاراستەی کۆمپیوتەری دەسکتۆپ دەکرێت.
دابەشکردنەکە دوو ڕووکار لەگەڵدایە کە لەلایەن خۆیەوە پەرەی پێدراوە بۆ هەڵبژاردنی: Cinnamon و Mate، هەروەها ڕووکاری Xfce بەردەستە.
پڕۆژەی مینت بۆ کۆمپیوتەری سەر مێز دابین دەکات کە بە تایبەتی بۆی دروست کراوە .
نوێترین وەشانی بەردەستی دیسترۆکە بریتییە لە لینوکس مینت ٢١.٣ و پشتگیری درێژخایەنی ٥ ساڵ پێشکەش دەکات.
لێرەدا لینکی دابەزاندنی دیسترۆکە بە ڕووکاری Cinnamon، Mate، یان Xfce.
4-دابەشکردنی Fedora
ئەم دابەشکردنە لەلایەن کۆمەڵگەی فیدۆرا بە سپۆنسەری و پشتگیری Red Hat پەرەی پێدەدرێت، سەرەتا دابەشکردنەکە لە دابەشکردنی بازرگانی Red Hat Enterprise ی RED Hat دروستکرا، بەڵام ماوەیەک لەمەوبەر بوو بە پێچەوانە و Red Hat Enterprise لە فیدۆرا دروستکرا.
دابەشکردنەکە لەگەڵ ڕووکاری GNOME دێت لە دۆخی سەرەتایی خۆیدا بەبێ خۆکارکردن، بەڵام ڕێگە بە وەشانی ڕووکارەکانی تریش دەدات.
سەبارەت بە کۆگای نەرمەکاڵاکانی، خێراترە لە دابەشکردنی دیبیان و ئوبونتو و مینت لە زیادکردنی وەشانی نەرمەکاڵا نوێیەکان.
دیسترۆکە وەشانی هەیە کە ئاڕاستەی سێرڤەر و IoT و کۆمپیوتەری هەور کراوە.
نوێترین وەشانی بەردەستی دابەشکردنەکە بریتییە لە فیدۆرا٣٩، و ماوەی پشتگیرییەکەی ساڵێکە لە خستنەبازاڕی وەشانی پێشووەوە، هەر شەش مانگ جارێک وەشانی نوێ بڵاودەکرێتەوە.
لێرەدا لینکی دابەزاندنی دابەشکردنەکە، هەروەها لێرەدا لینکی دابەزاندنی لەگەڵ ڕووکارەکانی تر.
هەروەها دابەشکردنەکە ئەو شتانە دابین دەکات کە پێی دەوترێت تاقیگەی فیدۆرا، کە وەشانی ئاراستەکراوی تایبەتمەندییە تایبەتەکانن، ئەوانیش: دیزاین، فەلەکناسی، تاقیکردنەوەی دزەکردن، فێرکردنی زمانی بەرنامەسازی پایتۆن و ڕۆبۆتیک. دەتوانن لێرەوە دابەزێنن .
5- دابەشکردنی Manjaro
فۆلۆمان بکە